Η εποχή που η Τρόικα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) μπορούσε να λειτουργεί εν κρυπτώ και για θέματα εκτός της νόμιμης δικαιοδοσίας της δείχνει να έχει τελειώσει. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο μόλις δημοσίευσε το προσχέδιο της διερευνητικής έκθεσής του σχετικά με το ρόλο και τις εργασίες της Τρόικας όσον αφορά τις χώρες της ζώνης του ευρώ που έχουν υπαχθεί σε πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής. Στην έκθεση ασκείται κριτική για τη «Γενικώς ανεπαρκή υποχρέωση λογοδοσίας» της Τρόικας και την «έλλειψη διαφάνειας» στις διαπραγματεύσεις της με τις χώρες που έχουν υπαχθεί σε πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής. Το Κοινοβούλιο τονίζει την απουσία κατάλληλης νομικής βάσης για τη θέσπιση της Τρόικας και ότι οι όροι των προγραμμάτων διάσωσης δεν σεβάστηκαν το Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αυτή η έκθεση –που έγινε δεκτή με ικανοποίηση από το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για το Χρέος και την Ανάπτυξη (Eurodad)– έρχεται να συμπληρώσει πρόσφατες πρωτοβουλίες της Κοινωνίας των Πολιτών όπως το TroikaWatch, ώστε η Τρόικα να λογοδοτεί για τις ενέργειές της.

Περιορισμένη λογοδοσία και διαφάνεια

Το προσχέδιο της έκθεσης έχει βασιστεί κατά κύριο λόγο σε ερωτηματολόγια τα οποία είχαν σταλεί στα όργανα της Τρόικας, σε άλλα θεσμικά όργανα της ΕΕ, όπως το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και το Eurogroup, καθώς επίσης σε υπουργεία οικονομικών και κεντρικές τράπεζες των τεσσάρων μνημονιακών χωρών (Κύπρος, Ελλάδα, Ιρλανδία και Πορτογαλία).

Η μεθοδολογία που επιλέχθηκε αποκάλυψε αμέσως κενά στο ζήτημα της υποχρέωσης λογοδοσίας: σύμφωνα με πληροφορίες από την εφημερίδα Handelsblatt, τα μέλη του ΔΝΤ αρνήθηκαν να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο, ισχυριζόμενα ότι κατ’ αρχήν δεν είναι υποχρεωμένοι να λογοδοτούν σε κοινοβούλια. Ομοίως, ο Χέρμαν Βαν Ρομπάι απάντησε: «Ως Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, δεν έχω καμία ανάμειξη» – μια αυτοτελής διαπίστωση, αφού το Συμβούλιο εκπροσωπεί τα κράτη μέλη στην ΕΕ. Ο πρόεδρος του Eurogroup, Γερούν Ντάιζελμπλουμ, απάντησε εν μέρει, λέγοντας: «Αυτά τα θεσμικά όργανα [της Τρόικας] και οι ίδιες οι χώρες που έχουν υπαχθεί σε πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής μπορούν να απαντήσουν πολύ ευκολότερα σε πολλά από τα ειδικά ερωτήματά σας». Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και η ΕΚΤ, με τη σειρά τους, μετακύλισαν την ευθύνη στο Eurogroup, με την ΕΚΤ να σχολιάζει: «Όσον αφορά ειδικά μέτρα για συγκεκριμένες χώρες, θα ήταν καταλληλότερο να απαντήσει το Eurogroup».

Οι όροι της Τρόικας: Ποιος είναι ο υπεύθυνος;

Βασικό πεδίο προβληματισμού για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο –αλλά και για πολλούς πολίτες– είναι ποιος σχεδίασε τους όρους οι οποίοι συνδέονται με τη χρηματοδοτική συνδρομή της Τρόικας. Οι εν λόγω όροι υπερέβησαν κατά πολύ το πεδίο των μακροοικονομικών παραγόντων. Στην έκθεση του Κοινοβουλίου υπογραμμίζεται ότι τα προγράμματα περιείχαν λεπτομερείς όρους σχετικά με κοινωνικές υποθέσεις όπως «λεπτομερείς προδιαγραφές σχετικά με τη μεταρρύθμιση συστημάτων υγείας και τις περικοπές δαπανών» στην Ελλάδα, την Ιρλανδία και την Πορτογαλία. Το Κοινοβούλιο εκφράζει ρητά τη δυσαρέσκειά του για το γεγονός ότι τα προγράμματα δεν δεσμεύονται από το Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τις Συνθήκες».

Οικονομικοί όροι όπως εκείνοι που επιβλήθηκαν στην Ελλάδα έχουν συμβάλει στην ισοπέδωση της οικονομίας της. Ο Έλληνας Υπουργός Οικονομικών αναφέρει στην απάντησή του ότι η ανεργία έχει φτάσει σε ποσοστό ρεκόρ, το ΑΕΠ έχει υποστεί μείωση της τάξης του 25% και, κατά συνέπεια, το χρέος ως προς το ποσοστό του ΑΕΠ αποδείχθηκε υψηλότερο απ’ ό,τι προβλεπόταν στα μοντέλα προσαρμογής.

Οι όροι για τη διάσωση των τραπεζών που η Τρόικα επέβαλε στην Ιρλανδία θα μπορούσαν επίσης να έχουν επιπτώσεις. Σύμφωνα με την –αρκετά διπλωματική– απάντηση του Ιρλανδού Υπουργού Οικονομικών, το 30% του υφιστάμενου ιρλανδικού ποσοστού χρέους του 120% του ΑΕΠ οφείλεται στις διασώσεις τραπεζών. Όπως γράφει: «Η επιλογή που πλέον διαφαίνεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο –η διάσωση των ανώτερων κατόχων μετατρέψιμων σε μετοχές ομολογιών– δεν ήταν στη διάθεση των ιρλανδικών αρχών», καταδεικνύοντας ότι ο Ιρλανδός φορολογούμενος ήταν αναγκασμένος να πληρώνει τα σπασμένα για το κατεστραμμένο τραπεζικό σύστημα της χώρας. Ο Ιρλανδός Υπουργός Οικονομικών προσθέτει το εξής: «Αντιλαμβάνομαι ότι η προηγούμενη κυβέρνηση προσπαθούσε να συμπεριλάβει ανώτερους κατόχους μετατρέψιμων σε μετοχές ομολογιών στη διάσωση των τραπεζών… αλλά αυτό εμποδίστηκε από την Τρόικα». Οι απαντήσεις της Επιτροπής και της ΕΚΤ επιβεβαιώνουν ότι η αποφυγή εξάπλωσης του προβλήματος και δευτερογενών επιπτώσεων στην υπόλοιπη Ευρωζώνη ήταν ένας από τους κρίσιμους παράγοντες που καθόρισαν το σχεδιασμό και τις προϋποθέσεις του προγράμματος. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίστηκε ότι οι πολίτες σε χώρες της κρίσης θα πληρώσουν ένα τεράστιο τίμημα για την προστασία υπερεκτεθειμένων και υψηλής μόχλευσης τραπεζών της Ευρώπης.

Ως προς το κρίσιμο ζήτημα της κυριότητας, η απάντηση της Επιτροπής είναι η ακόλουθη: «Η κυριότητα του σχεδιασμού του προγράμματος ανήκει στις αρχές του ενδιαφερόμενου κράτους μέλους». Η ΕΚΤ προσυπογράφει, λέγοντας: «Η αντίστοιχη κυβέρνηση έχει την κυριότητα και φέρει την ευθύνη για τις δεσμεύσεις που αναλαμβάνει, περιλαμβανομένων όλων των ειδικών μέτρων». Τα ενδιαφερόμενα κράτη μέλη, όμως, αναφέρουν από την πλευρά τους ότι τα περιθώρια άσκησης πολιτικής που διέθεταν ήταν περιορισμένα. Ο Έλληνας Υπουργός Οικονομικών δηλώνει: «Δεδομένης της αδυναμίας της Ελλάδας για πρόσβαση σε κεφαλαιαγορές, η διαπραγματευτική δύναμή της ήταν de facto τρωτή». Πρόκειται για ένα δίλημμα πασίγνωστο από τα προγράμματα προσαρμογής σε αναπτυσσόμενες χώρες που έχουν πληγεί από την κρίση, όπου συνήθως το προσωπικό του ΔΝΤ είναι αυτό που καθορίζει τους όρους, όπως υπογραμμίστηκε σε προηγούμενη έρευνα του Eurodad.

Η Τρόικα – Νόμιμη ή όχι;

Στην έκθεση επιβεβαιώνεται ότι: «Δεν υπήρχε κατάλληλη νομική βάση για τη θέσπιση της Τρόικας επί τη βάσει του πρωτογενούς κοινοτικού δικαίου». Το ίδιο επιβεβαιώνεται εμμέσως και από την Κομισιόν όταν γράφει: «Το μοντέλο της Τρόικας έχει υιοθετηθεί από τον ενωσιακό νομοθέτη (βλ. Άρθρο 7 του κανονισμού (ΕΕ) N° 472/2013)», κάτι που συνεπάγεται ότι κάτι τέτοιο δεν ίσχυε προ του 2013. Όλα τα προγράμματα της Τρόικας πλην εκείνου που αφορά στην Κύπρο είχαν αναπτυχθεί πριν από εκείνη τη χρονολογία.

Στις συστάσεις περιλαμβάνεται η υποχρέωση των εκπροσώπων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Τρόικα να λογοδοτούν τακτικά στο Κοινοβούλιο, και η τροποποίηση των Μνημονίων Συνεννόησης με τις χώρες που τα έχουν υπογράψει, ώστε να υπάρχει η κατάλληλη δημοκρατική λογοδοσία από πλευράς Τρόικας. Στην έκθεση, ωστόσο, δεν προσδιορίζεται τι θα σήμαινε πρακτικά η υποχρέωση λογοδοσίας και ποια συγκεκριμένα μέτρα πρέπει να ληφθούν. Η μοναδική αναφορά στο έγγραφο σε συμμετοχή των πολιτών πέρα από τα κοινοβούλια είναι η πρόσκληση για συμμετοχή των «κοινωνικών εταίρων» σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων σχετικά με προγράμματα προσαρμογής, μια σαφής παραχώρηση σε ευρωπαϊκές συνδικαλιστικές οργανώσεις αλλά και σε επιχειρηματικές ενώσεις με μεγάλη επιρροή στην Ευρώπη.

Τρωτό σημείο είναι ότι –ενώ αναγνωρίζεται ότι η ΕΕ δεν ήταν προετοιμασμένη για μια ευρύτερη κρίση δημόσιου χρέους– παραλείπει να απαιτήσει εσπευσμένη παραγραφή του χρέους ή μια διαδικασία για την επίτευξή της, όπως ένα καθεστώς κατά της αφερεγγυότητας. Η νομοθεσία άλλων νομισματικών ενώσεων, όπως για παράδειγμα στις ΗΠΑ, παρέχει ένα καθεστώς που καθιστά δυνατή μια πειθαρχημένη αναδιάρθρωση για υποενωσιακούς πολιτικούς οργανισμούς. Αντ’ αυτού, το Κοινοβούλιο απλώς συστήνει να δοθεί παράταση στον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας ώστε να παρέχει προληπτική στήριξη, κάτι που θα μπορούσε να διευρύνει τις επιλογές του για την παροχή ρευστότητας σε κράτη μέλη. Αυτό ίσως αποδειχθεί μη εποικοδομητικό σε περιπτώσεις σαφούς αφερεγγυότητας κάποιου κράτους μέλους της Ευρωζώνης – το καθεστώς αφερεγγυότητας παραμένει ένα κυβερνητικό χάσμα στην Ευρώπη αλλά και αλλού.

Η πιο εκπληκτική σύσταση είναι αυτή που ουσιαστικά θα έθετε τέλος στην Τρόικα. Το Κοινοβούλιο ζητά να εκτιμηθεί «Η υποχρεωτική ανάμειξη του ΔΝΤ σε προγράμματα χρηματοδοτικής συνδρομής στη ζώνη του ευρώ» και να μελετηθεί η επιλογή δημιουργίας ενός Ευρωπαϊκού Νομισματικού Ταμείου ως εναλλακτική στο ΔΝΤ. Δεν υπάρχει, ωστόσο, κανένας λόγος να σκεφτεί κανείς ότι η δομική προσαρμογή υπό τη διαχείριση των Ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων χωρίς το ΔΝΤ δεν θα ήταν χειρότερη. Οι απαντήσεις των Ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων υποδεικνύουν ότι η ευημερία του απλού Ευρωπαίου πολίτη δεν βρίσκεται πρώτη στη λίστα των προτεραιοτήτων τους κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η συμμετοχή πολιτών, ο δημοκρατικός έλεγχος και η αποτελεσματική προάσπιση των ευάλωτων ομάδων παραμένουν νευραλγικοί τομείς προς αντιμετώπιση, με ή χωρίς το ΔΝΤ.

Bodo Ellmers
μετάφραση: Trommons.org

This post is also available in: Ολλανδικα, Αγγλικα, Γαλλικα, Ισπανικα, Πορτογαλικα, Σλοβενικα