Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί πως δεν περίμενε τα μέτρα λιτότητας για το 2013 – όλα τους είχαν αναφερθεί στο πρώτο Μνημόνιο Συνεννόησης (ΜΣ) μεταξύ της Τρόικας και της πορτογαλικής κυβέρνησης, το οποίο υπεγράφη το Μάιο του 2011 από όλα τα κυβερνώντα κόμματα [Σοσιαλιστικό Κόμμα (PS), Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (PSD) και Λαϊκό Κόμμα (CDS) |1|. Το μνημόνιο επιβάλλει ριζικές οικονομικές και πολιτικές αλλαγές:

• αναμόρφωση της παραγωγικής δομής
• κατάργηση της προστατευτικής εργατικής νομοθεσίας και των συλλογικών διαπραγματεύσεων
• λεηλασία των εισφορών των εργαζομένων (συντάξεις, κοινωνική ασφάλιση)
• ιδιωτικοποίηση των δυνητικά επικερδών δημόσιων υπηρεσιών |2| υγείας, εκπαίδευσης, ασφάλειας, επικοινωνιών, μεταφορών, ύδρευσης, ενέργειας, πολιτισμού – και αφανισμός άλλων δημόσιων υπηρεσιών
• αύξηση μεταφοράς (στον ιδιωτικό τομέα και εκτός χώρας) εισοδημάτων, κεφαλαίου και ανθρώπινων πόρων
• αλλαγές στην πολιτική φορολόγησης.

Στα παραπάνω θα πρέπει να προσθέσουμε το διογκούμενο δημόσιο χρέος, μολονότι το μνημόνιο «σκέφτεται» διαφορετικά.

Η αλλαγή στην οικονομική δομή και τις εργασιακές σχέσεις

Στη ραγδαία αναμόρφωση της οικονομικής δομής της χώρας περιλαμβάνονται τα εξής:

• μείωση της εγχώριας κατανάλωσης/συρρίκνωση της αγοράς
• διάθεση αγαθών και παραγωγικών πόρων για εξαγωγή και τομείς τουρισμού
• δημιουργία «δεξαμενής» περιφερειακής φθηνής εργασίας άνευ δικαιωμάτων
• αντικατάσταση όλων των εργαζομένων με δικαιώματα με εργαζομένους σε επισφαλείς θέσεις απασχόλησης.

Η έμφαση στις εξαγωγές εγείρει το ζήτημα διεθνούς ανταγωνιστικής παραγωγικότητας και αποδοτικότητας. Αν όμως ληφθεί υπόψην η επικρατούσα πολιτική αποεπενδύσεων σε πάγιο κεφάλαιο, ο μοναδικός τρόπος για να αυξηθούν η παραγωγικότητα και τα επίπεδα κέρδους είναι η μείωση των μισθών, η αύξηση των ωραρίων εργασίας και η δημιουργία νέων μορφών άμισθης εργασίας. Στο σύντομο διάστημα του ενός έτους, μια γιγάντια στρατιά εφεδρικής εργασίας εμφανίστηκε στο προσκήνιο (επίσημο ποσοστό ανεργίας: περίπου 16%, πραγματικό ποσοστό ανεργίας: άνω του 28%). Όσοι βγαίνουν από το τέλμα της ανεργίας πιάνονται κατόπιν στην παγίδα της επισφαλούς εργασίας. Άδικες απολύσεις βρίσκουν νέες νομικές μορφές, ενώ εγκρίνονται νόμοι ώστε να αυξηθούν τα νόμιμα ωράρια εργασίας. Οι άνθρωποι συχνά δέχονται να εργαστούν τα Σαββατοκύριακα χωρίς πληρωμή, για να φανούν «ευγενικοί» και να κρατήσουν τις δουλειές τους.

Το 2013, ο συνδυασμός ανεργίας και φτώχειας έγινε η αφορμή για ένα κύμα μετανάστευσης που έσπασε κάθε προηγούμενο ρεκόρ |3|. Καθημερινά, κατάσχονται 125.000 ευρώ από συντάξεις |4|. 1,9 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας (περίπου το 18% του πληθυσμού).

Η παραδοσιακή γεωργική παραγωγή, στην οποία βασίζεται η επισιτιστική αυτάρκεια, σταδιακά αντικαθίσταται από μονοκαλλιέργειες προοριζόμενες για εξαγωγή. Η βιομηχανία χάρτου στην Πορτογαλία δημιούργησε τη μεγαλύτερη έκταση με ευκαλύπτους στην Ευρώπη |5|. νέοι νόμοι επιτρέπουν την επέκταση της φυτείας ευκαλύπτων σε ολόκληρη την επικράτεια· άλλες μονοκαλλιέργειες συνδέονται με χημικά και με τη Monsanto. Σε αχανείς εκτάσεις όπου κάποτε υπήρχαν αγρότες και κτηνοτρόφοι, πλέον συναντούμε μόνον ευκαλύπτους, θέρετρα και γήπεδα του γκολφ.

Η έμφαση στον τουρισμό είναι πιο διακριτική μεν, ορατή δε στο γεγονός ότι σχεδόν όλα τα ιστορικά και δημόσια κτήρια (περιλαμβανομένων σχολείων και νοσοκομείων) έχουν εκχωρηθεί σε κρατικές ή διεθνείς κοινοπραξίες που τα μεταμορφώνουν σε ξενοδοχεία και κέντρα ψυχαγωγίας. Στη Λισαβόνα, μέσα σε έναν χρόνο, εμφανίστηκαν 80 νέα ξενοδοχεία, ενώ κατ’ εξοχήν δημόσιοι χώροι εξαφανίζονται, παραχωρώντας τη θέση τους σε χώρους αφιερωμένους στην τουριστική κατανάλωση.

Στο πλαίσιο της «έγκαιρης» παραγωγής, ο τομέας των μεταφορών γίνεται ο πυρήνας του συστήματος παραγωγής· αυτός ο πυρήνας, ωστόσο, μπορεί κάλλιστα να αποδειχθεί ο αδύναμος κρίκος του συστήματος. Αυτό μας παρέχει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε τις ριζικές αλλαγές στο νομικό πλαίσιο και τη δομή νευραλγικών τομέων όπως η λειτουργική απόρριψη ρυπογόνων ουσιών (ροή πρώτων υλών, στοιχείων και αποβλήτων) και οι μεταφορές (ροή αγαθών και εργατικού δυναμικού). Όσοι εργάζονται σε έναν από τους παραπάνω τομείς είναι πάρα πολύ γενναίοι αγωνιστές, αλλά ήδη δέχονται τα πυρά της κυβέρνησης και της εργοδοσίας από το 2011.

Η δραστική συρρίκνωση της εγχώριας αγοράς

Κλασικό παράδειγμα του φαινομένου αποτελούν τα φαρμακεία: ενώ η Πορτογαλία εξάγει φαρμακευτικά προϊόντα, είναι δύσκολο πλέον να βρει κανείς φάρμακα σε φαρμακεία· η βιομηχανία επέλεξε να τα εξάγει.

Αυτή η συρρίκνωση είναι απόρροια των περικοπών στους μισθούς των εργαζομένων, που το 2013 σχεδόν άγγιξαν επίπεδα δουλείας σε ορισμένες περιοχές· σε κάποιες περιπτώσεις, προκειμένου οι εργαζόμενοι να αποκτήσουν πρόσβαση στην αγορά εργασίας, πρέπει να πληρώσουν προκαταβολή.

Καθώς πόροι, βιομηχανίες και τομείς στρατηγικής σημασίας για το συλλογικό συμφέρον ιδιωτικοποιούνται, η παροχή ενέργειας, οι επικοινωνίες και άλλα βασικά αγαθά και υπηρεσίες ακριβαίνουν διαρκώς με αντιστρόφως ανάλογη ποιότητα. Στα τέλη του 2013, πολλές περιοχές πέρασαν τα Χριστούγεννα στο σκοτάδι, επειδή οι βλάβες ηλεκτροδότησης δεν αποκαθίστανται άμεσα πια, ακόμη και σε περιπτώσεις όπου η λύση στο πρόβλημα θα απαιτούσε το απλό πάτημα ενός κουμπιού στο κεντρικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας· οι κάτοικοι της επαρχίας έχουν συνηθίσει να ζουν χωρίς υπηρεσίες επικοινωνιών (τηλέφωνο και διαδίκτυο) πολλές μέρες το χρόνο.

Η λεηλασία των εισφορών που ανήκουν στους εργαζομένους

Υπεύθυνοι για τη διαχείριση των εισφορών των εργαζομένων, που κατά κύριο λόγο κατατίθενται στο Σύστημα Κοινωνικής Ασφάλισης και σε ασφαλιστικά ταμεία, είναι είτε οι εργοδότες είτε το κράτος. Κάποιοι εργοδότες (π.χ. οι τράπεζες), αφού κατασπατάλησαν τους πόρους των ασφαλιστικών ταμείων προς όφελός τους, «πρόσφεραν» αυτά τα χρεοκοπημένα ταμεία στο κράτος για να τα διαχειριστεί· πλέον, οι εργαζόμενοι είναι αναγκασμένοι να επανορθώσουν για όσα έκλεψαν οι τράπεζες. Όλες αυτές οι συζητήσεις περί μη βιωσιμότητας της κοινωνικής ασφάλισης και των συνταξιοδοτικών συστημάτων, εκτός του ότι βασίζονται σε κίβδηλους και υπολογιστικούς ισχυρισμούς, αποσκοπούν στην απόκρυψη της λεηλασίας των εισφορών των εργαζομένων.

Στα μέσα του 2013, ο Υπουργός Οικονομικών αύξησε το μερίδιο των πόρων των κοινωνικών συντάξεων που επενδύονται σε ομόλογα χρέους. Ένα άλλο μέρος επενδύεται σε εταιρικά ομόλογα. Ως αποτέλεσμα, οι εργαζόμενοι βλέπουν ένα μέρος του εισοδήματός τους να επενδύεται σε εταιρείες που, αφότου ανακεφαλαιοποιηθούν, μειώνουν τον αριθμό των θέσεων απασχόλησης και αντικαθιστούν τους εργαζομένους με δικαιώματα με εργαζομένους σε επισφαλή θέση. Εν ολίγοις, ένα μέρος του κοινωνικού μισθού δαπανάται για την ανακεφαλαιοποίηση εταιρειών που προκαλούν την ανεργία· ένα άλλο μέρος δαπανάται για τη χορήγηση επιδομάτων σε ανέργους· και ένα τρίτο μέρος δαπανάται για την άμεση επιχορήγηση εταιρειών. Ο πανικός που προκλήθηκε από την απειλή για κατάργηση των ταμείων κοινωνικής ασφάλισης και των συντάξεων είχε άλλη μία επίπτωση: την ώθηση του κόσμου σε ιδιωτικά προγράμματα υγείας και συνταξιοδότησης – μια εξαιρετικά επικερδής επιχείρηση (αμέσως μετά τα όπλα και τα ναρκωτικά, σύμφωνα με δηλώσεις που έγιναν σε τηλεοπτικές κάμερες από κάποιους μάνατζερ της βιομηχανίας υγείας και ασφαλειών) που κάποτε ήταν ασήμαντη στην Πορτογαλία.

Βιομηχανίες που προϋποθέτουν μεγάλη αρχική κεφαλαιουχική επένδυση (διανομή ενέργειας, υποδομές ύδρευσης, συστήματα επικοινωνιών υψηλής τεχνολογίας, ναυπηγική και μεταλλουργία, αυτοκινητόδρομοι, τράπεζες κ.λπ.), ορισμένες εξ αυτών χρηματοδοτούμενες και εκσυγχρονιζόμενες με τα χρήματα των εργαζομένων κατά τη διάρκεια των 38 τελευταίων ετών, μεταβιβάζονται πλέον σε ιδιωτικές κοινοπραξίες έναντι συμβολικών ποσών ή ακόμη και με άμεση οικονομική ζημία.

Η αλλαγή στη φορολογική πολιτική

Το 2011-2012, η φορολογική πολιτική έγινε λιγότερο προοδευτική, με αποτέλεσμα την αύξηση επαχθών φόρων για τους εργαζομένους μέσω του Φ.Π.Α. και των ανταλλαγών επιτοκίων (IRS) |6|. Η κυβέρνηση κατάσχεσε μισθούς (ή συντάξεις) ενός ή και δύο μηνών σε ορισμένους τομείς. Παράλληλα, μείωσε το φόρο στα κεφαλαιακά και δημοσιονομικά κέρδη, ευνοώντας ιδιαίτερα τις τράπεζες, οι οποίες το επόμενο οικονομικό έτος θα γλιτώσουν εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ σε φόρους.

Όπως σημείωσε ο Ευρωπαίος Επίτροπος για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα |7|, καθ’ όλη τη διαδικασία της παρέμβασης και των προγραμμάτων διάσωσης, οι διεθνείς πιστωτές και οι εθνικές κυβερνήσεις ουδόλως ενδιαφέρθηκαν να διαφυλάξουν τα δικαιώματα του πληθυσμού· τα μέτρα λιτότητας δεν μπορούν πια να θεωρούνται οικονομικό ζήτημα, αλλά σύστημα σχεδιασμένο να συντρίψει τα πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά δικαιώματα του πληθυσμού.

Υποσημειώσεις
 
Μνημόνια Συνεννόησης: Επιστολή προθέσεως (FMI); Πορτογαλία – Μνημόνιο Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών Πολιτικών; Πορτογαλία – Τεχνικό Μνημόνιο Συνεννόησης (ΤΜΣ); Επιστολή προθέσεως (UE); Πορτογαλία – Μνημόνιο Συνεννόησης για τους Ειδικούς Όρους της Οικονομικής Πολιτικής. Εδώ εντοπίζουμε φράσεις όπως: «θέσπιση παρακράτησης ειδικής εισφοράς από συντάξεις άνω των €1.500 το 2012», «μείωση 5%  σε ονομαστικούς μισθούς του δημόσιου τομέα και πάγωμα των συντάξεων το 2011», «Μείωση δαπανών στον κλάδο της εκπαίδευσης» κ.λπ.
|2| Ακόμη και τμήματα του τομέα της δικαιοσύνης αναμένεται να ιδιωτικοποιηθούν, όμως αυτό το μέρος του ΜΣ δεν έχει εφαρμοστεί ακόμη.
|3| Η κυβέρνηση της Πορτογαλίας είχε ανακοινώσει το καλοκαίρι του 2013 μείωση του ποσοστού των ανέργων, τούτο όμως απλώς αντικατοπτρίζει το γεγονός πως όταν οι άνεργοι μεταναστεύουν, αφαιρούνται από τους καταλόγους και το αριθμητικό σύνολο των ανέργων.
|4| Πολλοί γηραιότεροι θέτουν τους μισθούς και τις συντάξεις τους ως εγγύηση όταν τα παιδιά και τα εγγόνια τους αγοράζουν κατοικία, και τώρα που η νεολαία είναι άνεργη, ο μισθός των γονέων κατάσχεται με δικαστική εντολή.
|5| Βλ. Offxore, Portugal, campeão europeu do eucalipto, 18-05-2013. Βλ. Νόμο 96/2013. Βλ. άρθρο του João Camargo, A Lei do Eucalipto Livre, 27-11-2013.
|6| Φορολόγηση εισοδήματος εργαζομένων και οικογενειών.
|7| «Διαφύλαξη των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε καιρούς οικονομικής κρίσης», Νοέμβριος 2013· βλέπε περίληψη ή πλήρες αρχείο pdf.
 
Rui Viana Pereira
μετάφραση: Trommons.org

This post is also available in: Ολλανδικα, Αγγλικα, Γαλλικα, Γερμανικα, Ιταλικα, Ισπανικα, Πορτογαλικα, Σλοβενικα